جوان آنلاین: سیده‌رقیه آذرنگ نویسنده، پژوهشگر و فعال فرهنگی در گفتگو با «جوان» می‌گوید: «اربعین فرصتی برای تربیت فرزندان و انسجام خانواده و مهم‌ترین و مؤثرترین روش تربیتی دینی است. اینکه خانواده در مسیری حرکت می‌کند که همواره در آن سختی‌ها و چالش‌ها وجود دارد و پدر و مادر به همراه کودکان باید برای این مسائل راه‌حل پیدا و با همفکری مسیر را طی کنند اثر تربیتی عمیقی برای کودکان دارد و حس خوبی را در خانواده ایجاد می‌کند.»
درباره فلسفه و پیشینه تاریخی پیاده‌روی و زیارت اربعین توضیح دهید؟
پیاده‌روی اربعین عبارت است از حرکت شمار زیادی از مسلمانان شیعه به سمت کربلا و تجمع در چهلمین روز پس از به شهادت رسیدن اباعبدالله الحسین (ع). پیاده‌روی اربعین در زمان حکومت بعثی‌ها و رأس آن صدام حسین ممنوع بوده و مردم برای رفتن به این میعادگاه دچار مشکلات عدیده‌ای می‌شدند. حتی در بعضی موارد جان‌شان را از دست می‌دادند. روایات متعددی درخصوص زیارت امام حسین (ع) با پای پیاده داریم که اجر و ثواب معنوی بسیاری دارد. پیاده‌روی و زیارت حرم مطهر امام‌حسین (ع) در روز اربعین ریشه تاریخی دارد، چراکه جابر‌بن‌عبدالله انصاری و عطیه عوفی در سال ۶۱ هجری‌قمری با پای پیاده از مدینه حرکت کردند و در صبح اولین اربعینی که از شهادت حضرت سیدالشهدا (ع) می‌گذشت، به کربلا رسیدند و طبق آنچه در منابع شیعه معتبر مشهود است، در روز اربعین حضرت زینب‌کبری (س) و امام سجاد همراه با ۸۴ نفر وارد کربلا شدند و پس از گفتگو با جابر‌عبدالله‌انصاری قبر مطهر امام (ع) را زیارت کردند و از آنجا زیارت اربعین آغاز شد.
چرا پیاده‌روی و زیارت اربعین به اندازه دهه اول محرم و آیین‌های سوگواری تاسوعا و عاشور اهمیت دارد؟
اربعین هم در متون روایی هم در سنت اهل‌بیت (ع)، هم در کلام علمای شیعه جایگاه برجسته‌ای داشته و روایت مشهوری است که «یکی از نشانه‌های پنج‌گانه شیعه زیارت اربعین است». یقیناً اربعین آمد تا شعار «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» محقق شود و این امتداد را ایجاد کند، همانطور که امام حسین (ع) وارث انبیا و پیامبران بزرگ الهی است، مقدر شده است تا اربعین نیز این پیام و این شخصیت و این جایگاه را محفوظ بدارد و استمرار بدهد تا حکومت عدل امام زمان (عج) برپا شود.
پیاده‌روی و زیارت اربعین چه تأثیری در سبک زندگی ما دارد؟
یکی از زیباترین عناصر جامعه اربعینی، ویژگی «مواسات» و «یاری‌رسانی» است که طی مراسم پیاده‌روی به وفور دیده می‌شود. این ویژگی از ضرورت‌های رفتاری هر فرد مؤمن و آزاده‌ای است. در پرتو این خصلت سختی‌های مردم کاهش می‌یابد. از سویی زیارت اربعین را می‌توان نمونه عالی و تجلی یافته از سبک زندگی اسلامی دانست که به سرعت در جوامع مختلف در حال گسترش است و از آن می‌توان به عنوان الگوی عملی، برای راهبری در مسیر حیات طیبه دینی بهره برد. وجود قابلیت‌های مختلف عینی و عملی از زندگی اسلامی در قالب پیاده‌روی میلیونی زیارت اربعین بهترین فرصتی است که انسان‌های حق‌جو و تشنه معارف دینی قرن جدید را به حیات طیبه دینی رهنمون می‌سازد.
دلیل علاقه و استقبال مردم از پیاده‌روی و زیارت اربعین چیست؟
«زیارت اربعین» که این روز‌ها مشتاقان زیادی دارد تبدیل به یکی از مهم‌ترین محور‌های حیاتی فرهنگ شیعه شده است. شکوه حضور، وحدت و همبستگی شیعیان در اربعین حسینی بسیار خاطره‌انگیز و مهم است. اهل بیت (ع) با روش‌های مختلف پیام خود را به شیعیان رساندند و اینجا میعادگاهی است که هدف جامعه شیعه و هدف بزرگ اسلام را باید به یاد بیاوریم.
پیاده‌روی و زیارت اربعین چه تأثیراتی در پالایش اخلاقی و معنوی انسان دارد؟
اربعین حسینی یکی از رویداد‌های خاص و ریشه‌دار اسلامی است که در سال‌های اخیر مورد توجه ویژه قرار گرفته است. پیاده‌روی و سختی‌های راه برای رسیدن به یک مقصد مشترک، مفاهیم خاصی را تولید کرده که تنها با تفسیرگری و ورود به آن قابل درک است. همذات‌پنداری، حس امنیت زائران، میهمان‌نوازی‌های صادقانه مسلمانان کشور عراق، تجربه عشق داوطلبانه و نهایتاً عشق دوطرفه میزبان و میهمان به سیدالشهدا (ع)، اخلاق‌مداری و رعایت این خصیصه، مؤلفه‌های درک معنوی زائران را شکل می‌دهند. اربعین یک پدیده جامع‌الاطراف است که از هر زاویه به آن نگاه شود و جلوه‌های خاصی از معنویت را در خود دارد.
پیاده‌روی و زیارت اربعین به صورت خانوادگی در تربیت خانواده، انسجام خانواده و بهبود روابط اعضای خانواده‌ها چه تأثیراتی دارد؟
اربعین فرصتی برای تربیت فرزندان و انسجام خانواده و مهم‌ترین و مؤثرترین روش تربیتی دینی است. اینکه خانواده در مسیری حرکت می‌کند که همواره سختی‌ها و چالش‌هایی وجود دارد و پدر و مادر به همراه کودکان باید برای این مسائل راه حل پیدا کنند و با همفکری مسیر را طی کنند اثر تربیتی مؤثری برای کودکان دارد و حس خوبی را در خانواده ایجاد می‌کند. اینکه در طول راهپیمایی همه باید مسائل خود را حل و به یکدیگر کمک کنند، صحنه‌هایی مثل کمک به یکدیگر به دور از جنسیت و چارچوب‌بندی‌های درست در ارتباط بین افراد را به نمایش می‌گذارد. به قولی معنویت فضا و همچنین شکوه راهپیمایی آثار مثبتی در تفکر کودکان و تقویت نگرش خانواده دارد.
نکته‌ها و توصیه‌های پیاده روی اربعین از نظر ایمنی، مراقبت، تغذیه، بهداشت و سلامتی را با توجه به فصل گرما به ویژه برای کودکان، بانوان و سالمندان بفرمایید.
طبق توصیه‌های وزارت بهداشت در طول این سال‌ها می‌شود به این موارد پر تکرار اشاره کرد؛ از چند روز قبل از اربعین پیاده‌روی منظم داشته باشید. از کوله‌پشتی مناسب استفاده و از حمل بار اضافی و سنگین پرهیز کنید. از وسایل مخصوص پیاده‌روی استفاده کنید. از مواجهه طولانی‌مدت با آفتاب خودداری کنید. برای در امان بودن از آفتاب و نور شدید از عینک آفتابی، کلاه لبه‌دار و کرم ضدآفتاب استفاده کنید. لباس مناسب، گشاد و با الیاف نخی به تن کنید. در طول پیاده‌روی مایعات کافی بنوشید. در اماکن شلوغ و پرتجمع از ماسک استفاده کنید. در تمامی موارد به دقت به هشدار‌های مقامات و مسئولان و کانال‌های معتبر، مانند صدا و سیما و مدیران کاروان توجه کنید.
چه آدابی را باید در پیاده‌روی و زیارت اربعین لحاظ کنیم؟
خوش اخلاقی با همراهان، کم‌گویی جز به نیکی، فراوان به یادخدابودن، پاکیزگی لباس، غسل پیش از رفتن به مرقد امام‌حسین (ع)، بسیار نماز خواندن و صلوات فرستادن و بالاخره با وقار بودن.
آیا صرف پیاده روی و زیارت اربعین برای ما ثواب است یا باید به لحاظ اخلاقی و رفتاری خود را مهیای این حرکت کنیم؟ به قول معروف حلالیت بطلبیم و وجودمان را از زنگار‌ها پاک کنیم و بعد در این مسیر بیفتیم؟
در ابتدا باید گفت، توجه داشته باشیم که با نیت می‌توانیم اثر عمل را هزاران برابر کنیم، هر عملی نیاز به نیت دارد. در روایت آمده است هیچ‌گاه برای ریا و خودنمایی قصد رفتن به زیارت نداشته باشید. پس در این مسیر صبور باشیم و از جدال و نزاع پرهیز کنیم. ممکن است افرادی را ببینیم که با عقاید و افکار ما مخالف باشند و حتی به ما توهین هم بکنند. مواظب باشید! زمان اربعین، زمان اوج صبوری و انعطاف‌پذیری است. در این سفر نباید «برخی نهی از منکرها» گاه و بی‌گاه به یادمان باشد، چراکه «بحث و گفتگو یا دعوا درست نشدن» اولویت دارد بر اینکه رفتار غلط اصلاح شود.
درس‌های پیاده‌روی و زیارت اربعین در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی برای ما چیست؟
خودسازی و تهذیب نفس، آرامش روحی و روانی، عزتمندی و تعالی شخصیت، صبر و مقاومت در راه خداوند. مراسم راهپیمایی اربعین همراه با انواع سختی‌ها و مرارت‌ها مانند خستگی جسمانی، تاول‌زدن پاها، آفتاب سوختگی، بی‌خوابی و مواردی از این دست همراه است که تحمل این مشکلات نیازمند صبوری و شکیبایی است.
چگونه و با چه شیوه‌هایی پیام‌های اربعین را برای کودکان و نوجوانان بازگو کنیم و این فرهنگ را به آنان انتقال دهیم؟
آموزش بی‌کلام در سفر اربعین پرواضح است. مفاهیمی مثل صبر، گذشت و بخشش که در طول سال‌ها همه تلاش‌تان را می‌کنید آن‌ها را به روش‌های مستقیم و غیرمستقیم به فرزندتان آموزش دهید در این سفر چندروزه می‌توانید بی‌کلام و بدون حرف در کودکان و نوجوانان نهادینه کنید. بدین ترتیب اگر قرار خانوادگی برای سفر اربعین گذاشته‌اید، اما هنوز هم مردد هستید که بچه‌ها را با خودتان ببرید یا نبرید، یادتان باشد دنیای پیاده‌روی اربعین با حضور بچه‌ها دنیای دیگری می‌شود. سختی‌هایش بیشتر، اما به موازات این سختی‌ها شیرینی و حلاوت زیارتش هم دوچندان است.
چه کنیم که شاخص‌های فرهنگ حسینی در سبک و سیاق زندگی‌مان درونی شود، پایدار بماند و فقط متکی به اربعین و دهه اول محرم نباشد؟
یک انسان اربعینی در جامعه‌ای ظهور کرده که پر از ظلم و جور بوده است. در سرزمین عراق، قتل‌عام و کشتار‌ها و ظلم فراوانی بر این ملت رفت، اکنون در دل این ظلم پدیده عظیم الهی ظهور کرد، به این نکته باید توجه داشت که این اتفاق فقط یک پدیده انسانی نیست. در اربعین همه منیت‌ها و خودخواهی‌ها فراموش می‌شود و مردم در یک حرکت ممتاز گرد هم جمع می‌شوند. اربعین رمز ترویج اسلام در بین جوامع مختلف جهان است. اگر به سیر تاریخی اربعین از لحاظ چالش و مانع‌ها نگاه کنیم باید به پایداری این مهم در سبک و سیاق زندگی‌مان توجه ویژه‌ای داشته باشیم.
نظرتان درباره مراسم و آیین جاماندگان اربعین که چندسالی است برگزار می‌شود چیست و چه پیشنهاداتی در این زمینه دارید؟
جاماندگان اربعین، مراسمی است که هر ساله همزمان با راهپیمایی اربعین در ایران و برخی دیگر از کشور‌های اسلامی برگزار می‌شود. در این مراسم افرادی که نتوانسته‌اند در پیاده‌روی اربعین آن سال حاضر شوند، مسیر تعیین‌شده‌ای را به صورت پیاده طی می‌کنند. در این مراسم همچون پیاده‌روی اربعین موکب‌هایی برای خدمت‌رسانی به عزاداران برپا می‌شود. به عنوان یک پیشنهاد به جاماندگان این سفر معنوی آنان می‌توانند هزینه سفر خود را برای کمک به نیازمندان و آزادی زندانیان اختصاص دهند یا هر کار خیری که گرهی از مشکلات جامعه مسلمان حل شود و صلاح بدانند.
با توجه به اینکه در دوران گسترش فناوری‌های ارتباطی هستیم با چه شیوه‌هایی می‌توانیم پیام اربعین را به زبان روز برای جهانیان مخابره کنیم؟
فناوری‌های ارتباطی می‌تواند جلوه و اثربخشی بیشتری در این ایام داشته باشد، هم در بحث ترویج این میعادگاه و هم در بحث ارتباط‌گیری با افرادی که در این مکان حضور ندارند. شاید بشود گفت ارسال یک تصویر خاص یا یک فیلم از حضور میلیونی مردم در یک نقطه خاص در کره‌زمین به نام کربلا می‌تواند چند برابر یک کار تبلیغاتی را انجام دهد. به نظرم زائران باید به امکانات فناوری ارتباطی و مجازی مجهز باشند و البته در این مسیر همت مسئولان برگزاری نیز در فراهم آوردن امکانات مثمرثمر است؛ و بالاخره، از تأثیرات سیاسی و اجتماعی پیاده‌روی و زیارت اربعین بگویید.
اقتدارآفرینی، وحدت و انسجام بخشی از کارکرد‌های سیاسی و هویت‌بخشی از مؤلفه‌ها و کارکرد‌های اجتماعی است. اقتدارآفرینی در سایه وحدت موجب اقتدار شیعیان و دیگر مسلمانان در برابر دشمنان می‌شود. بی‌تردید مهم‌ترین کارکرد سیاسی اربعین حسینی در مقطع کنونی و با توجه به گسترش گروه‌های ضداسلام در کشور‌های منطقه، بسیج سیاسی شیعیان است که راهپیمایی ده‌ها میلیون نفری اربعین را به مصداق قدرت بسیج جهان اسلام تبدیل کرده است. بنا به تعبیری این قدرت نرم شیعیان است که بدون فرقه گرایی با حضور مسالمت آمیز خود در مراسم عاشورا و اربعین بر وحدت و همبستگی خود می‌افزایند.
